Η εγκατάσταση των Μικρασιατών προσφύγων μέσα από τον Τύπο 1922-1930

 

Ο Τύπος αποτελεί ένα δυνατό εργαλείο έρευνας. Οι εφημερίδες αποτελούν μια ακραία μορφή βιβλίου, ενός βιβλίου που πωλείται σε κολοσσιαία κλίμακα αλλά έχει εφήμερη δημοτικότητα καθώς οι ειδήσεις ανανεώνονται. Το να διαβάζεις εφημερίδα είναι σαν να διαβάζεις ένα μυθιστόρημα, ο συγγραφέας του οποίου δεν ενδιαφέρεται για την συνοχή της πλοκής αλλά για να επηρεάσει το αναγνωστικό κοινό και να διαμορφώσει την κοινή γνώμη(Benedict Anderson). Χαρακτηριστικά ο Karl Bucher γράφει: Από απλές επιχειρήσεις δημοσίευσης ειδήσεων, οι εφημερίδες έγιναν και φορείς και καθοδηγητές της κοινής γνώμης , αγωνιστικά μέσα της πολιτικής και των κομμάτων[1].

Η εγκατάσταση των προσφύγων της Μικρασίας στην Ελλάδα του 20^ου αιώνα είναι ένα αναπόσπαστο κομμάτι  της ελληνικής ιστορίας λόγω της δημογραφικής, οικονομικής και κοινωνικής αλλαγής, της πολιτισμικής κληρονομιάς και της συναισθηματικής φόρτισης που φέρνει η μνήμη των «χαμένων- αλησμόνητων πατρίδων»,μνήμη ζωντανή ακόμα στους απογόνους των προσφύγων. Η ιστορία τους είναι η επιβεβαίωση μιας ταυτότητας που προσφέρεται στην έρευνα μέσω αρχειακών μονάδων και μέσων πληροφόρησης ,όπως ο Tύπος, επιτρέποντας την εκπόνηση μελετών. Οι αναμνήσεις τους από τον ξεριζωμό διατηρούνταν ακόμα ζωντανές μέσα από δημοσιευμένα κείμενα των ίδιων των προσφύγων ή των απεσταλμένων-συντακτών των εφημερίδων. Σε άρθρο του, ο Π.Καψής, απεσταλμένος-δημοσιογράφος, στην εφημερίδα Ελεύθερος Άνθρωπος 12/12/1930 γράφει Τα φώτα που σβήνουν.. Η Σμύρνη χάθηκε από τα μάτια μου.. Αντίο Σμύρνη.. Οι εικόνες των ανταποκρίσεων μου παρίσταναν την πραγματικότητα και την αλήθεια..[2]Ο Τύπος της εποχής προέβαλε κι ανέδειξε το προσφυγικό ζήτημα είτε στα πρωτοσέλιδα είτε  στις μόνιμες στήλες( όπως στήλη με την επωνυμία «Προσφυγικά»).

Οι βιβλιογραφικές πηγές ,όπως του Κώστα Μάγερ «Ιστορία του ελληνικού τύπου 1901-1959» και της Λουκίας Δρούλια –Γιούλα Κουτσοπανάγου «Εγκυκλοπαίδεια Ελληνικού Τύπου», μας κατατοπίζουν για τις εκδοτικές προσπάθειες των προσφύγων, την περίοδο του Μεσοπολέμου. Ο Τύπος της εποχής, ημερήσιος και περιοδικός, είναι αναμφίβολα μια προσβάσιμη, χειροπιαστή πηγή ,για την περίοδο 1922-1930, οπότε το προσφυγικό ζήτημα απασχολούσε τις στήλες των δισέλιδων και τετρασέλιδων αθηναϊκών εφημερίδων της εποχής, όπως είναι ο Ημερήσιος Τύπος , η Πατρίς , η Ακρόπολις, η Αμάλθεια εν Αθήναις και οι μετέπειτα προσφυγικές Καισαριανή και Προσφυγικός Κόσμος. Τα άρθρα των εφημερίδων αποτελούν την αφετηρία για μια σφαιρική θεώρηση του προσφυγικού θέματος αυτού καθεαυτού αλλά και σε συνάρτηση με τα γεγονότα που εκτυλίσσονταν τόσο στο εσωτερικό όσο και εξωτερικό της Ελλάδας. Ο ξεριζωμός των Ελλήνων από τις μικρασιατικές κοιτίδες , η εγκατάσταση τους σε διάφορα μέρη της Ελλάδας , και οι συνθήκες διαβίωσης αποτελούν θέματα αναγκαίας προβολής από τον Τύπο της εποχής.

Η πρακτική αδυναμία για την εγκατάσταση σε κοινοτική βάση ώθησε στη δημιουργία φαντασιακών κοινοτήτων ανάμεσα στα γεωγραφικά διάσπαρτα μέλη των παλιών πατρίδων με κύριο εργαλείο τους συλλόγους, τις αφιερωματικές εκδόσεις για τις πατρίδες που χάθηκαν και τα περιοδικά έντυπα με συλλογή λαογραφικής ύλης και αναμνήσεων. Ο Benedict Anderson[3] δίνει τον δικό του ορισμό για τις φαντασιακές κοινότητες : είναι κοινωνικές κατασκευές επειδή τα μέλη ακόμα και του μικρότερου έθνους δεν θα γνωρίσουν ποτέ τα περισσότερα από τα υπόλοιπα μέλη, ούτε θα τα συναντήσουν, κι όμως στο μυαλό του καθενός ζει η εικόνα της κοινότητας. Μέσω της έντυπης γλώσσας, μπορούσαν να φανταστούν και να ενημερωθούν για την ύπαρξη και την κατάσταση διαβίωσης χιλιάδων άλλων που ήταν όμοιοι με αυτούς. Τα έντυπα αντικατέστησαν το δημόσιο χώρο της παλιάς πατρίδας και διατήρησαν το αίσθημα της κοινότητας σε ανθρώπους πολύ απομακρυσμένους γεωγραφικά[4]. Με την έκδοση των προσφυγικών εφημερίδων, οι πρόσφυγες προσπάθησαν να προβάλλουν χωρίς διαμεσολάβηση τη δική τους γνώμη, τα δικά τους θέλω, χωρίς να στοχεύουν στο να ανταγωνιστούν τις άλλες εφημερίδες.

Η εφημερίδα Αμάλθεια[5]του δημογέροντα-εκδότη Σωκράτη Σολομωνίδη και του Γεωργίου Υπερίδη είναι από τις αρχαιότερες εφημερίδες για την εξυπηρέτηση των συμφερόντων των προσφύγων και την ενημέρωση για τις τοπικές και διεθνείς ειδήσεις. Αποτελεί την μακροβιότερη και εγκυρότερη ελληνική εφημερίδα , καθώς το πρώτο της φύλλο εξεδόθη στην Σμύρνη, στις 6 Αυγούστου του 1838 από έναν Ελληνοσουηδό μαθηματικό, τον Κ.Ροδέ,  και το τελευταίο της, στην Αθήνα, όπου είχε μεταφερθεί μετά την μικρασιατική καταστροφή,  στις 28 Οκτωβρίου του 1923. Από το 1889 πουλά τα φύλλα της στο δρόμο , ενώ τα επόμενα χρόνια η κυκλοφορία της έφτασε τα 2500 φύλλα έχοντας εκατοντάδες συνδρομητές. Kυκλοφορούσε καθημερινά εκτός Τρίτης και Κυριακής, την δε Κυριακή εκδιδόταν ειδικό, δωρεάν για τους συνδρομητές, οκτασέλιδο στο οποίο εκτός από ειδήσεις δημοσιευόταν διηγήματα, πραγματείες, συνταγές μαγειρικής και συμβουλές υγιεινής.Δήλωνε ότι είχε εγωιστικές αξιώσεις αλλά έρχεται να επιτελέσει ιερό καθήκον για την εξυπηρέτηση όχι μόνο των συμφερόντων της πατρίδος της αλλά και να παράσχει έργον στον δημοσιογραφικό αγώνα παραμένοντας άσπιλη από κομματικές ακρότητες που διχοτόμησαν την Ελλάδα (εννοώντας τον Εθνικό Διχασμό).

Σε σημείωμα του εκδότη-δημοσιογράφου Σωκράτη Σολομωνίδη, για το έργο του δημοσιογράφου και του Τύπου, επισημαίνει: Ανεκτίμητες είναι οι υπηρεσίες που επί έναν σχεδόν αιώνα πρόσφεραν οι ελληνικές εφημερίδες της Σμύρνης στο Έθνος. Ο ελληνικός Τύπος της Ιωνικής πρωτεύουσας υπήρξε διδάσκαλος και φρουρός ακίνητος των ιδεωδών του γένους. Η εξάσκηση της δημοσιογραφίας στη Σμύρνη δεν ήταν επάγγελμα αλλά λειτούργημα και εθνική αποστολή. Λάβαρό του το γένος, ιδανικό του η Ελλάδα .Ιεροφάντης και απόστολος, πνευματικός στρατιώτης και κήρυκας των ιδανικών της φυλής, ο Σμυρναίος δημοσιογράφος ήταν έτοιμος κάθε ώρα να υποστεί  διώξεις και κατατρεγμούς, εξορίες και φυλακίσεις. Με την Ελλάδα κλεισμένη στην ψυχή του ο δημοσιογράφος της Σμύρνης, προσπαθούσε να διοχετεύσει από τις στήλες της εφημερίδος του τον ελληνικό παλμό. Η πένα του αλύγιστη και άκαμπτη σε κάθε αντιξοότητα, χάρασσε στο λευκό χαρτί, τα πατριωτικότατα άρθρα του. Η τυπογραφική μελάνη σκόρπιζε ακτίδες παρηγοριάς για την ονειρευτή στεριά και το τυπογραφικό πιεστήριο αντηχούσε περήφανα τα σαλπίσματα της Μεγάλης Ιδέας και παράλληλα με το έργο αυτό ο Έλληνας δημοσιογράφος εργαζόταν εξαντλητικά στις ατέλειωτες ώρες δουλείας για την θρησκεία και την παράδοση, εθνική συνείδηση και την εκπολιτιστική διείσδυση του ελληνικού πνεύματος. Έτσι με την δημιουργική δράση του υπήρξε πολύτιμος φορέας του ελληνικού ιδεώδους στα αλύτρωτα εδάφη.

 Δημοσιογραφική κάλυψη των προσφυγικών θεμάτων υπάρχει από τον τοπικό Τύπο της Νέας Ιωνίας. Το 1925, ο Σωκράτης Ουλκέρογλου εκδίδει την Κυριακάτικη-Le Dominical πρώτη δίγλωσση εφημερίδα, ελληνογαλλική με στόχο τον έλεγχο της δραστηριότητας της ΕΑΠ αλλά και παντός καταπατημένου δικαίου. Ο εκδότης υπέστη διώξεις(μυστικές και φανερές) και η εφημερίδα κλείνει οριστικά το 1926. Παράλληλα κυκλοφορεί η εφημερίδα Νέα Ιωνία με τους ίδιους στόχους με την προηγούμενη εφημερίδα και διευθυντή τον Ιωάννη Διαμαντάκη, ενώ το 1928 ο Θεμιστοκλής Τσακιρίδης εκδίδει την εβδομαδιαία εφημερίδα ο Φύλαξ.  Μέσα από τον τοπικό Τύπο εκφράζεται η  πνευματική, πολιτιστική και πολιτική κίνηση(διεκδίκηση νόμιμων δικαιωμάτων που αφορούν ύδρευση, συγκοινωνίες, παιδεία κ.ά)  των σωματείων που συγκροτούν οι εγκατεστημένοι πρόσφυγες στην Νέα Ιωνία, όπως ο «Προοδευτικός Σύλλογος Νέων» 1924,η «Πανιώνιος Οργάνωσις Προσφύγων» 1925 και ο «Πανμικρασιατικός Σύνδεσμος Νέων»το 1926 [6]. 

Μεγαλύτερη από όλες τις προσφυγικές εφημερίδες σε κυκλοφορία, είναι ο τετρασέλιδος Προσφυγικός Κόσμος Εβδομαδιαία Προσφυγική Εφημερίς, εκδοθείς για πρώτη φορά στις 19 Ιουνίου 1927, από τον ιδρυτή και διευθυντή Σ.Σινανίδη, με αποστολή να αποκαλύψει τη ληστεία, ρυπαρότητα, αίσχη και ιεροσυλία εις βάρος των προσφύγων. Στο πρώτο της φύλλο δικαιολογεί την εμφάνιση της εξαγγέλουσα το κοσμοσωτήριον πρόγραμμα για να διορθώσει τα κακώς κείμενα, για την σωτηρία της δόλιας πατρίδας, για να μεταβάλει την προσφυγική αθλιότητα σε ευδαιμονία. Σύμβολο της το μεγαλύτερο όφελος δια τους περισσοτέρους. Σε διαφημιστικό τμήμα της εφημερίδας παρουσιάζεται η κυκλοφορία του ετήσιου προσφυγικού ημερολογίου 1927, ως απαραίτητο δια κάθε προσφυγική οικογένεια, που θα περιλαμβάνει πλήθος διηγημάτων, άρθρων, μελετών και τις κινήσεις των προσφυγικών οργανώσεων. Η ίδια εφημερίδα σε τεύχος του Οκτωβρίου 1927[7] με το άρθρο της Ας δώσει το παράδειγμα ο Τύπος, καλεί τον Προσφυγικό Τύπο σε συνεργασία με ενιαία σωματειακή οργάνωση για να διεκδικήσουν γενικότερα συμφέροντα. Ότι δεν έχει συντελεσθεί για την επίλυση των ζητημάτων των προσφύγων(αποζημιώσεις δικαιούχων ανταλλαξίμων, αστική και αγροτική προσφυγική στέγαση), θα το κατορθώσουν πατριωτικοί δημοσιογράφοι εκπρόσωποι(Προσφυγικός Τύπος) ως υψηλό παράδειγμα αφοσίωσης έξω από ιδιοτελή σκοπό.

Το κάλεσμα αυτό βρήκε απήχηση από τρεις ή τέσσερις εκ των εγκυροτέρων ακόμα κι από τις επαρχιακές προσφυγικές εφημερίδες για τη συμμετοχή στον κοινό αγώνα και την προστασία του ελεύθερου φρονήματος των εφημερίδων απέναντι στα ανταλλάγματα για την εξαγορά συνειδήσεων και την κομματική υποδούλωση Τον Ιανουάριο του 1928, ο Προσφυγικός Κόσμος δημοσιεύει άρθρο για το Συνέδριο του Παμπροσφυγικού Τύπου. Οι λόγοι συγκλήσεως ήταν για να επέλθει η αφύπνιση και να κινηθεί επιτέλους ο συνδεδυασμένος και πειθαρχών Προσφυγικός Τύπος σε μία ενιαία κατεύθυνση με το κεντρικό πρόγραμμα που λείπει. Στο συνέδριο έτυχε να βρεθούν ορισμένος αριθμός διανοουμένων και βουλευτών. 

Η Αγροτική Ένωση ήταν μία επαρχιακή δεκαπενθήμερη εφημερίδα των φτωχών αγροτών-προσφύγων που συμμετείχε στην υποστήριξη των συμφερόντων του φτωχού αγρότη-πρόσφυγα ενάντια στην πίεση από το κράτος, την Εθνική Τράπεζα και τους τσιφλικάδες. Την εφημερίδα υπογράφουν οι ίδιοι οι αγρότες κατατοπίζοντας σε όλα τα ζητήματα απαλλοτρίωσης, αποκατάστασης, φορολογίας και για τους συνεταιρισμούς.

Η Καισαριανή 29/6/1930 είναι Εφημερίδα Προστασίας των Προσφυγικών Συμφερόντων ιδρυθείσα από τον Δημοσιογραφικό Οργανισμό Διοικούμενος υπό Επιτροπής με διευθυντή τον Γ.Καράφα και υπεύθυνο τον Χρ.Σπυρωνίδη. Αποτελούσε όργανο των φιλελευθέρων του προσφυγικού συνοικισμού Καισαριανής. Οι περισσότερες εφημερίδες εκδόθηκαν το χρονικό διάστημα 1924-1935 και κυκλοφορούσαν στις περιοχές που εγκαταστάθηκαν κυρίως οι πρόσφυγες ή εκεί που τα προβλήματα τους ήταν πιο σοβαρά. Ήταν εκδοτικές προσπάθειες να ακουστεί η φωνή των προσφύγων χωρίς την παρεμβολή πολιτικών παραγόντων αλλά και για να ενημερώνονται για την κρατική βοήθεια και για τα θέματα των αποζημιώσεων τους.

Τα πρώτα κείμενα για τους πρόσφυγες άρχισαν να εμφανίζονται στις ελληνικές εφημερίδες μετά το ξέσπασμα της Πυρκαγιάς, όπως χαρακτηριστικά αποδίδεται η καταστροφή της Μικράς Ασίας από την αρχαιότερη εφημερίδα Αμάλθεια, η οποία χειραγώγησε τρεις γενιές Μικρασιατών.

Ο αιφνίδιος εκπατρισμός των Σμυρναίων και η διοχέτευση τους στα νησιά του Αιγαίου, στον Πειραιά, στην Αθήνα, στην Πάτρα και στην Μακεδονία και ο προβληματισμός για τον ερχομό τους σε μια Ελλάδα απροετοίμαστη ελλείψει πόρων και μέσων είναι θέματα που γίνονται αντιληπτά από τις προσφυγικές εφημερίδες[8]. Η εφημερίδα Ημερήσιος Τύπος του 1929 σε άρθρο του διευθυντή της εφημερίδας, Κώστα Αθανάτου, δείχνει ότι κύριο θέμα δεν ήταν ακόμα η προσπάθεια αντιμετώπισης του προσφυγικού αλλά η απόδοση ευθυνών για την ήττα και την αποχώρηση του ελληνικού στρατού  από την Μικρά Ασία.Συγκεκριμένα το άρθρο κατηγορεί τον ύπατο αρμοστή Αριστείδη Στεργιάδη για απραξία ,μη διορατικότητα και παρεμπόδιση της αναχώρησης του Μικρασιατικού Ελληνισμού με την εφαρμογή άτεγκτων μέτρων αφήνοντας στο έλεος των Τσετών τα ελληνικά χωριά της Μικράς Ασίας.[9] Τον καθιστούν υπόδικο απέναντι στον ελληνικό λαό. Η ίδια η εφημερίδα, στο τεύχος της προηγούμενης μέρας, δημοσιεύει βασιλικό διάταγμα της 16^ης Ιουλίου του 1922 , υπογεγραμμένο από τον Υπουργό Δικαιοσύνης, Δημήτριο Γούναρη, στο οποίο γνωστοποιεί την ομόφωνη απόφαση να μην γίνει δεκτή καμία αποβίβαση των αφικνούμενων εξ αλλοδαπής αν δεν είναι εφοδιασμένοι με νόμιμα διαβατήρια από το Υπουργείο Περιθάλψεως ,ειδάλλως θα υποβάλλονταν ποινές. Αυτό το διάταγμα στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως έγινε άμεσα γνωστό στο τουρκικό δίκτυο πληροφοριών, επιταχύνοντας τον διωγμό. Η υπερβολική αδιαλλαξία των Τούρκων φαίνεται και στα πύρινα άρθρα στην εφημερίδα Αναντολού για την εκρίζωση των Ελλήνων και την σφαγή του δικού τους δικηγόρου-δημοσιογράφου που είχε αντιταχθεί κατά του Κεμαλικού κινήματος και είχε επιστήσει την προσοχή  στους Έλληνες για την ενδεχόμενη ήττα τους[10].

Σταδιακά το προσφυγικό θέμα καταλαμβάνει μεγάλο μέρος των αθηναϊκών εφημερίδων και για πολλούς μήνες, απορρόφησε μεγάλο μέρος της συνολικής αρθρογραφίας τους. Έτσι οι εφημερίδες προβάλλουν αποσπασματικές εικόνες από την έλευση των προσφύγων, από την νεκρά, πρώην ελληνική Σμύρνη ενώ παράλληλα δείχνουν να αγκαλιάζουν τους πρόσφυγες αφιερώνοντας ειδικές στήλες σε εκείνους για την αναζήτηση των αγνοουμένων και ευρεθέντων συγγενών και αγαπημένων προσώπων που χάθηκαν κατά την έξοδο ,καυτηριάζοντας παράλληλα ζητήματα, των οποίων η λύση καθυστερούσε, όπως οι αποζημιώσεις των ανταλλαξίμων που έπρεπε να δοθούν από τις ασφαλιστικές εταιρίες.[11]

Ο συνεχώς αυξανόμενος αριθμός των εξαθλιωμένων προσφύγων ερχόταν αντιμέτωπος με τις ελλείψεις-αδυναμίες της κρατικής μηχανής. Σε κείμενα τους  οι εφημερίδες στέκονται επικριτικά απέναντι στο κράτος για την έλλειψη οργάνωσης και μέσων όσων αφορά την καθαριότητα των καταυλισμών που δεν διενεργείται καθημερινώς και για τα δίδραχμα επιδόματα που ορίζονται για τους πληγέντες, παρακινώντας το κράτος να διοχετεύσει στο παραγωγικό έργο χιλιάδες πρόσφυγες ως γεωργούς για την μικρά γεωργία.

Κυρίαρχη πρώτη εικόνα ήταν η αθλιότητα διαβίωσης σε υποτυπώδεις καταυλισμούς, όπως στην ¨Ναυάρχου Κουντουριώτη¨ Καλλιθέας, όπου κυριαρχούσε ο φόβος, η αγωνία και η απόγνωση από τα γυναικόπαιδα ,και του 28^ου προσφυγικού καταυλισμού στην Σταδίου, που στέγαζε υπερεξακόσιους πρόσφυγες σε μία μόνο μεγάλη αίθουσα. Η κατάσταση αυτή των προσφύγων σύμφωνα με Έλληνες ανωτέρους κρατικούς λειτουργούς και τις εφημερίδες παρέμεινε άθλια και το 1923.

Μνεία γίνεται από τις εφημερίδες στην παρεχόμενη Αμερικανική Βοήθεια με την δραστηριοποίηση ξένων φιλανθρωπικών οργανώσεων (Περίθαλψη Εγγύς Ανατολής, East Relief ) και με την οργάνωση εράνων των εξ Αμερικής Ελλήνων σε συνεργασία με την Κοινωνία των Εθνών. Ακόμα δημοσιεύονται εκκλήσεις για να προσφέρουν βοήθεια οι ντόπιοι, οι απλοί πολίτες, η εκκλησία(παροχή στέγης και συσσιτίων) και το κράτος για την κάλυψη σε είδη πρώτης ανάγκης( ρουχισμού, δελτίων άρτου και επιδομάτων).Το ζήτημα της αποκατάστασης ήταν εθνικό καθήκον[12].

Μετά το 1923 και την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάνης, η πιθανότητα μόνιμης εγκατάστασης των προσφύγων σταθεροποιείται και η προσφυγική στήλη αποκτά μόνιμη θέση στον Τύπο. Με την συντεταγμένη, αναγκαστική ανταλλαγή μεταξύ των Ελλήνων Ορθοδόξων κατοίκων της Τουρκίας και των Μουσουλμάνων κατοίκων της Ελλάδας ,οι πρόσφυγες συνειδητοποιούν ότι το όνειρο της επιστροφής δεν πρόκειται να πραγματοποιηθεί. Για αυτό στόχος από τους ίδιους , τον Τύπο και το κράτος είναι η κοινωνική, οικονομική ένταξη ,η ενσωμάτωση τους με τον γηγενή πληθυσμό και η βελτίωση των συνθηκών ζωής στη νέα πατρίδα.[13]

Οι πρώτες απογραφές προσφύγων δείχνουν το μεγάλο, δύσκολο έργο της αποκατάστασης που είχε αναλάβει το κράτος τόσο στις πόλεις όσο και στις επαρχίες. Με την άφιξη των προσφύγων ,το έργο της στέγασης ανέλαβε το Υπουργείο Περιθάλψεως ,εν συνεχεία το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων, ανεγείροντας ξύλινα παραπήγματα, απαλλοτριώνοντας συνεχώς εκτάσεις (απαλλοτρίωση έκτασης Μοσχάτου ,παραχώρηση 169 οικοπέδων)και εγκρίνοντας, με αποφάσεις των Υπουργείων Πρόνοιας και Οικονομικών, χορηγήσεις στους οικοδομικούς συνεταιρισμούς για ανέγερση συνοικισμών και επεκτάσεις τους.

Το Έθνος του 1929  περιγράφει ως «ανθρωποσαλάτα» τον συνοικισμό της Καισαριανής (Αρμένιοι, Ρώσοι φυματικοί, Μικρασιάτες) , ενώ στο Δουργούτι, 600 οικογένειες προσφύγων μικρασιατών και 800 αρμενίων περιμένουν να αποκατασταθούν[14].

Ένα από τα σοβαρά προς επίλυση προβλήματα της αποκατάστασης  ήταν και οι αποζημιώσεις των ανταλλαξίμων πληθυσμών, για την ακίνητη περιουσία που εγκατέλειψαν, που είχε αναλάβει η Διεύθυνση Ανταλλαγής. Ιδιαίτερη σημασία δόθηκε στις αγροτικές αποζημιώσεις με την παραχώρηση κλήρου και στέγης αλλά και στις αστικές με την εξεύρεση κεφαλαίου (προσφυγικά δάνεια) και εργασίας(απασχόληση εργατικού δυναμικού στην οικονομική δραστηριότητα).

Υπήρχαν όμως κι άλλα άμεσα προβλήματα , όπως η αντιμετώπιση των βιοτικών αναγκών των προσφύγων(τροφή, ενδυμασία, νοσηλεία) τις οποίες έπρεπε να καλύψουν ατομικά ή οργανωμένα[15]. Πρόβλημα που ανέκυψε στην πορεία της εγκατάστασης και ταλαιπωρούσε τους πρόσφυγες ήταν η προβληματική υδροδότηση και τα έργα υποδομής. Σε έκθεση της υγειονομικής επιτροπής υπό τον διευθυντή της τίθεται το ζήτημα της διάθεσης ύδατος προς πόση , για τα δημόσια λουτρά και για την καθαριότητα.

Οι εφημερίδες Πατρίς, και Ημερήσιος Τύπος του 1930 περιγράφουν βίαιες σκηνές στους προσφυγικούς συνοικισμούς κατά την ύδρευση λόγω της ανεπάρκειας ύδατος καυτηριάζοντας το γεγονός ότι ..το νερό διέρρεε χυνόμενον άσκοπα.. . Οι ανύπαρκτες συγκοινωνίες, η έλλειψη υγιεινής και οι κακής ποιότητος συνοικισμοί είναι θέματα προβαλλόμενα ακόμα και μετά από μια οκταετία από την Καταστροφή. Πολλές εφημερίδες άλλες λιγότερο και άλλες περισσότερο συχνά δημοσίευαν ειδήσεις υποστηρίζοντας έμμεσα και άμεσα τους πρόσφυγες.[16]

Ο Τύπος πρότεινε λύσεις, δημοσιεύοντας εκκλήσεις για υποστήριξη της ολότητας του Έθνους για συνεργασία παλαιών και νέων κατοίκων, ενώ με άλλες δημοσιεύσεις του στηλίτευε το κράτος ότι μετά από οκτώ έτη η αποκατάσταση αστικών και αγροτικών πληθυσμών δεν είχε συντελεσθεί. Χαρακτηριστικά υπήρχαν ακόμα τρώγλες, ερείπια και σκηνές και παραμελούνταν εκκρεμότητες των προσφύγων που αφορούσαν άμεσα την υγιεινή και τα νοσήματα(δάγκειος, χολέρα,  πανούκλα) ,λόγω του «χελωνοειδούς» γραφειοκρατικού συστήματος του κράτους και της επικίνδυνης αψυχολόγητης τακτικής της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων.

Σε στήλη, «η Φωνή της Επαρχίας», στον Ημερήσιο Τύπο[17], ο αρθρογράφος προτείνει στους πρόσφυγες να πάρουν την κατάσταση στα χέρια τους , να μην περιμένουν τα πάντα από το κράτος, και δημοσιεύει την σύσταση προσφυγικών σωματείων που ενεργούσαν άμεσα «πιέζοντας» με υπομνήματα τον Βενιζέλο για απαλλοτριώσεις εδαφών διεκδικώντας τα δικαιώματα τους για στέγαση, τους τόκους των ανταλλαξίμων ομολόγων και των δανείων για την επέκταση των προσφυγικών συνοικισμών. Το πρόβλημα θα παραμείνει οξύ μέχρι και το 1930 , οπότε πλήθος δημοσιευμάτων απευθύνονται στην κυβέρνηση Βενιζέλου.

Σημαντική πηγή πληροφοριών υπήρξαν οι δημοσιεύσεις της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων, ιδρυθείσα το Σεπτέμβριο του 1923 με πρωτοβουλία της Κοινωνίας των Εθνών ,ως αυτόνομος οργανισμός με νομική υπόσταση και έδρα την Αθήνα ,έχοντας  κύρια αποστολή την εξασφάλιση των προσφύγων. Ανακοινώσεις της ΕΑΠ δημοσιεύονταν, ενημερώνοντας τους ενδιαφερομένους πρόσφυγες που εξαρτώνταν σε μεγάλο βαθμό από τα δάνεια που χορηγούσε το κράτος ,και από τις αποζημιώσεις που λάμβαναν σε χρήματα ή σε είδος και από τις προκηρύξεις μειοδοτικών δημοπρασιών της ΕΑΠ για την ανέγερση κατοικιών( 35 αστικών στην Κέα, 107 στο Κιάτο, 50 στο Βέλλο και 56 στο Ξυλόκαστρο (21/6/1929).

Η εφημερίδα Ακρόπολις οργάνωσε μεγάλη έρευνα για την κατάσταση των προσφύγων, αφιερώνοντας συνεχόμενα τεύχη για τους «Τρωγλοδύτες της Πρωτευούσης», «Άνθρωποι που ζουν σε σπήλαια ολόγυρα της Αθήνας», «Η Αθήνα και οι τρωγλοδύτες της».Συντάκτες-απεσταλμένοι της εφημερίδας περιόδευαν στους προσφυγικούς συνοικισμούς στην κοίτη του Ιλισού, στο τέρμα των Αμπελοκήπων , στην Δραπετσώνα, στα Τουρκοβούνια ,διαπιστώνοντας ιδίοις όμμασι και καταγράφοντας την άθλια διαβίωση τους ως «ανθρώπων των σπηλαίων», τις άθλιες παραγκούλες, σκουριασμένες από τις καιρικές συνθήκες και από τα υλικά(τενεκέδες ως πάσσαλοι).Στην κοίτη του Ιλισού, το νερό του ποταμού χρησιμοποιούσαν για μπουγάδα και πλύσιμο ,ήταν το μόνο δείγμα υδροδότησης. Μεταχειρίζονταν πρωτόγονα μέσα δια λύχνων και υποτυπωδών φακών ελλείψει φυσικού φωτός. Το 1/10 του πληθυσμού της Αθήνας το 1929-1930 ήταν τρωγλοδύτες, υπολείμματα της Εγγύς Ανατολής, από την Αδριατική ως την θάλασσα του Μαρμαρά και την Κύπρο. Η Αθήνα ήταν το Παρίσι της Ανατολής. Σε μία εποχή που την ταυτότητα του Αθηναίου οικειοποιούνταν και υιοθετούσαν και ο μικρασιάτης ,ο αρμένιος ,ο σμυρναίος και ο πόντιος ,ο μακεδόνας ο ρώσος(οκτωβριανή επανάσταση) και ο αρβανίτης δεν νοείται ότι προοδευτική εξέλιξη των ανθρωπίνων κοινωνιών είναι οι τρωγλοδύτες, που δεν έχουν που την κεφαλή κλίναι[18].

Και η κατάσταση όμως της δημόσιας διοίκησης ήταν το ίδιο κακή. Οι δήμοι αρνούνταν την κατασκευή δρόμων λόγω «ζήλου οικονομιών», αποκλείοντας τους πρόσφυγες από κάθε ομαλή επικοινωνία με το κέντρο. Παράπονα διατυπώνονταν για πλημμελή άσκηση καθηκόντων κάποιων δημοσίων υπαλλήλων που καθυστερούσαν ζητήματα ασφαλειών μετά την Πυρκαγιά. Αν και το προσφυγικό ζήτημα απασχολεί το κράτος , σε αυτήν την περίπτωση δεν υπήρξε αρωγός και οι ενδιαφερόμενοι  πρόσφυγες θα απολέσουν κάθε ελπίδα να διεκδικήσουν τα δίκαια τους(το απαιτούμενο ποσό εκ δημοσίου ταμείου σε λίρες Αγγλίας είναι στα 4000 υπέρ των ασφαλιζομένων)[19].

Υποθέσεις που εκκρεμούσαν λόγω της αργής γραφειοκρατίας και της εκμετάλλευσης των προσφύγων ήταν η αποζημίωση των αγροτών υπό των συνενεργειών της Διεύθυνσης Ανταλλαγής. Η μεταφορά των κληρονομικών επιτροπών και των Δευτεροβάθμιων Επιτροπών Εκτίμησης στο οίκημα ,στο οποίο στεγάζεται το Υπουργείο Γεωργίας και η παράλληλη διευθέτηση των κληρονομικών υποθέσεων και των αιτήσεων των αγροτικών μητρώων για τις αποζημιώσεις, προκαλούσαν την δυσφορία και την ταλαιπωρία των προσφύγων[20].Με επιστολή στον Διευθυντή της εφημερίδας Ελεύθερος Άνθρωπος, οι πρόσφυγες της Καισαριανής κάνουν έκκληση να ανοίξει και πάλι το αστυνομικό τμήμα της Συγγρού που το κλείσανε για «δήθεν λόγους οικονομίας» ταλαιπωρώντας τους για άλλη μια φορά[21].

Πολιτική των εφημερίδων αποτελούσε και η εργασιακή κάλυψη των προσφύγων. Ήδη από το 1919 το Διεθνές Γραφείο Εργασίας, που ιδρύθηκε παράλληλα με την Κοινωνία των Εθνών, πρότεινε ασφαλιστικά προγράμματα παρακινώντας τις χώρες να τα λειτουργήσουν κάτω από την εποπτεία της Επιθεώρησης Κοινωνικής Πρόνοιας.

Το 1922 και τα επόμενα χρόνια η κυβέρνηση ερχόμενη με μια άνευ προηγουμένου αναστάτωση στην αγορά εργασίας, μείωσε τα ημερομίσθια, στην προσπάθεια της να διοχετεύσει εργατικό δυναμικό σε βιομηχανίες, στην οικοδόμηση των προσφυγικών συνοικισμών, στους αλευρόμυλους και στα αρτοποιεία χωρίς να μεριμνά για την ασφάλιση όλων των εργαζομένων. Οι περισσότεροι εργοδότες αδιαφορούσαν για τον νόμο 2868/167/1922(που ψηφίστηκε από την Λαϊκή κυβέρνηση Γούναρη για την υποχρεωτική ασφάλιση ημερομίσθιων και μισθωτών εργαζομένων). Στην εφημερίδα Προσφυγικός Κόσμος δημοσιεύεται η ίδρυση του Ταμείου Ανεργίας και Προστασίας Εργατών και συγκεκριμένα Καπνεργατών για την λήψη τακτικού βοηθήματος(άρθρο 23 «περί επεξεργασίας καπνού και ασφαλίσεως καπνεργατών» 11/6/1925).  Για την κάλυψη του εισοδήματος της οικογένειας πολλές γυναίκες εντάχθηκαν στον ενεργό βιοποριστικό πληθυσμό[22]. Από το 1923 στην Αμάλθεια, υπάρχει άρθρο «Γυναίκες και Εργασία», που παρουσιάζει τις φεμινιστικές δράσεις στην Νέα Υόρκη. Οι γυναίκες μόνο στη σιδηροδρομική εργασία δεν συμμετέχουν. Στην Οκλαχόμα ,το ποσό της επί πληρωμής εργασίας, ανέρχεται στα 1900$. Η ίδια εφημερίδα υπολόγιζε ότι σε κλάδους όπως η κλωστοϋφαντουργία, η ταπητουργία, η βιοτεχνία έτοιμων ενδυμάτων και η καπνοβιομηχανία, οι γυναίκες αποτελούσαν πάνω από το 70% των εργαζομένων[23].

Σε έκθεση του Γενικού Διευθυντή Εποικισμού Μακεδονίας προς το Υπουργείο Γεωργίας για την γεωργική αποκατάσταση τίθενται τα εργασιακά ζητήματα των μυλεργατών, κτιστών, υποδηματεργατών, εργατών που απασχολούνται στην ορνιθοτροφία, ωοπαραγωγή, βουτυροκομία, σηροτροφία υπό την επίβλεψη επιστημόνων γεωπόνων και σταφιδοκιβωτοποιών για τα ημερομίσθια  των 63 δραχμών. Ακόμα καταγράφονται ο αριθμός γεωργικών εφόδων, των κτηνών, των καλλιεργούμενων και μη εκτάσεων(παροχή χιλίων συνοικισμών στην επαρχία για την εγκατάσταση των οικογενειών σε πεντακόσια αγροτικά σπίτια).Οι ειδήσεις για την γεωργική αποκατάσταση και τα εργασιακά ζητήματα δημοσιεύονταν ,υποστηρίζοντας τους βιοπαλαιστές πρόσφυγες[24].

Μέσα από την εφημερίδα Ακρόπολις της 6/1/1930,στο άρθρο με τίτλο  «Η αποστολή μας εις την Θεσσαλίαν», οι γεωργικοί συνεταιρισμοί Καβάλας ζητούν το δικαίωμα κοπής καπνού δηλαδή την εκχώρηση των προνομίων στις Ενώσεις Συνεταιρισμών και όχι στους ιδιώτες προς αποφυγή λαθρεμπορίου ,νοθειών και ζημιών από την κοπή του καπνού με μαχαίρι. Στον Προσφυγικό Κόσμο[25], διατυπώνεται η επιτακτική ανάγκη για εντατικές καλλιέργειες με το σύστημα της αμειψισποράς, για τη χρήση ποιοτικών λιπασμάτων ,σπόρων, αρώσεις και καλύτερη συντήρηση των κτηνών και των εκτάσεων. Στον Ημερήσιο Τύπο, στην στήλη «Η φωνή των επαρχιών»  διατυπώνονται οι απόψεις του αγροτικού κόμματος όπως εκφράστηκαν στο Αγροτικό Συνέδριο Λάρισας, χαρακτηρίζοντας θνησιγενή την βιομηχανία και δίνουν το σύνθημα για στροφή προς την γεωργία και την κτηνοτροφία, που δίνουν στην χώρα είκοσι με είκοσι δύο  εκατομμύρια δραχμές. Σύμφωνα με τον διοικητή της Εθνικής Τράπεζας, Αλέξανδρο Διομήδη, οι Βιομηχανίες φυτοζωούν. Η Ελλάς ίδρυσε σαράντα επτά τράπεζες ,όλες για το εμπόριο, το χρηματιστήριο και την θνησιγενή βιομηχανία. Για την γεωργία και την κτηνοτροφία καμία. Απ την μελέτη των ισολογισμών των δεκαπέντε τραπεζών το 1926 προκύπτει ότι οι Τράπεζες είχαν δανεισμένα στο εμπόριο και στην βιομηχανία πέντε δισεκατομμύρια και η Εθνική Τράπεζα γεωργικές χορηγήσεις πεντακοσίων εξήντα πέντε εκατομμυρίων. Δηλαδή εις τα μη παραγωγικά επαγγέλματα η ιδιωτική οικονομία δίνει 90% δάνεια και στα παραγωγικά 10%[26].

Με την στροφή προς την γεωργία και την κτηνοτροφία προσπαθούσαν τα μέλη του νεοσύστατου προσφυγικού σωματείου, «Πολιτική Οργάνωσις Προσφύγων», να αποτρέψουν το φαινόμενο της αστικοποίησης ,επαναφέροντας την τάξη, αφού χιλιάδες αγροτών παρέμεναν στις πόλεις την στιγμή που η ύπαιθρος είχε ανάγκη εργατικά χέρια, σύμφωνα με άρθρο που δημοσιεύει ο πρόεδρος του σωματείου Μιχαήλ Παλαιολόγου, στην εφημερίδα Πατρίς, κατηγορώντας παράλληλα για προχειρολογία και αθλιότητα των «λεγομένων» προσφυγικών συνοικισμών και διακηρύσσοντας ότι η αποκατάσταση αστικών και γεωργικών πληθυσμών δεν συντελέσθηκε[27].  

Οι πρόσφυγες δείχνουν ζωηρό ενδιαφέρον για τις υποθέσεις τους. Οι ανεξάρτητες προσφυγικές επιτροπές, που είχαν δημιουργήσει ,έκαναν συχνά υπομνήματα στον πρωθυπουργό για την αξιοθρήνητη  κατάσταση των προσφυγικών ετοιμόρροπων οικημάτων και για την ανάγκη της απαλλοτρίωσης έκτασης όπου αυτή μπορούσε να πραγματοποιηθεί από το Υπουργείο Γεωργίας και Πρόνοιας ( όπως απαλλοτριώθηκε η έκταση του εργοστασίου Μαλτσινιώτη ,στη περιοχή του Βύρωνα και στην Δραπετσώνα(των κληρονόμων του Αραβαντινού)[28].

Στο Γ΄Προσφυγικό Συνέδριο, διακόσιες οργανώσεις επαρχιών συμμετείχαν με επίσημο πρόεδρο του Συμβουλίου τον Βενιζέλο, ζητώντας επιθεώρηση των συνοικισμών στην Θεσσαλία και την Στερεά Ελλάδα για την αναθεώρηση των αποφάσεων των Πρωτοβάθμιων Επιτροπών Εκτίμησης. Διαμαρτύρονταν έντονα, ότι οι δοθείσες περιουσίες των μουσουλμανικών πληθυσμών που ήταν εγκατεστημένοι στην Ελλάδα πριν την ανταλλαγή ,δεν είναι ίσης αξίας με τις εγκαταληφθείσες και ότι η βοήθεια της ΕΑΠ δεν ήταν τόσο μεγάλη. Πολλοί έλυσαν το ζήτημα της στέγασης χωρίς την βοήθειά της... Δεν είναι λίγες οι καταγγελίες που αφορούν την τακτική της ΕΑΠ , από την εφημερίδα Πατρίς, που με το αδιάπτωτο ενδιαφέρον της υπέρ των προσφύγων που την διέκρινε πάντα προέβη σε έρευνα , διαπιστώνοντας την αφόρητη και λαβυρινθώδη κατάσταση μεταξύ των προσφύγων και της ΕΑΠ που έφθασε σε εχθρότητα. Οι λειτουργοί της ΕΑΠ δεν τήρησαν ορθώς τον υψηλό ρόλο τους και προέβησαν σε μια τακτική χωρίς μέθοδο , τακτική προσωρινοτήτων επιφυλάξεων, περιορισμών και καταπιεστικών μέτρων. Μετεβλήθησαν σε αγάδες  και οι πρόσφυγες σε δούλοι τους. Απαγόρευαν την είσοδο, δια της αστυνομικής αρχής ,των προσφύγων στα γραφεία της ΕΑΠ , ενώ τους περιέλουζαν με βίαιες εκφράσεις. Η κατάσταση είχε φτάσει σε επίπεδο χειροδικίας και είχε χαθεί ο αλληλοσεβασμός και ο δίαυλος επικοινωνίας. Τα παράπονα γίνονταν πολλάκις από πρόσφυγες διανοούμενους αστούς και μη, εργάτες και απλούς πολίτες ακόμα και από τους επίσημους αντιπροσώπους των οργανώσεών τους. Τηρούσαν στάση υπεροπτική και δεν επέτρεπαν αντιρρήσεις(ανάρμοστη συμπεριφορά)[29].Στην εφημερίδα Προσφυγικός Κόσμος η ΕΑΠ κατηγορείται για αδικία διότι χρεώνει τα οικήματα των συνοικισμών με τις δαπάνες των έργων κοινής ωφελείας με σκοπό την καταβολή διπλών δαπανών[30].

Στην εφημερίδα Πολιτεία ομιλούν οι κάτοικοι της συνοικίας του Βύρωνα για τις ελλείψεις τους συνοικισμούς ,το άσχημο κτίσιμο των οικιών ,την άδικη εκτίμηση και για την εμφάνιση χωροφυλάκων με εντάλματα της ΕΑΠ. Χωρίς ακόμα να παρατηρηθούν πιέσεις της ΕΑΠ για την πληρωμή τοκοχρεολυσίου αλλά επειδή δεν θα αργήσουν, προέβησαν διάφοροι προσφυγικοί συνοικισμοί(Νέας Φιλαδέλφειας, Καισαριανή, Παγκράτι, Ποδαράδες, Κοκκινιά)στην ένωσή τους σε μια Ομοσπονδία που θα ορθώσει το ανάστημα της απέναντι στην βίαιη δράση της ΕΑΠ. Η Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων λειτουργεί μέχρι το τέλος του 1930.Με ειδική σύμβαση μεταβίβασε στο Ελληνικό Δημόσιο την περιουσία της ,καθώς και της υποχρεώσεις που είχε αναλάβει απέναντι στους πρόσφυγες[31].

Στην φιλοπροσφυγική εφημερίδα Πατρίς, αναφέρονται και τα εκπαιδευτήρια των συνοικισμών. Συγκεκριμένα στην Καισαριανή γίνονται τα εγκαίνια του διδακτηρίου με δαπάνες της Έλενας Βενιζέλου, όπου παρευρέθησαν ο Πρωθυπουργός, ο Υπουργός Παιδείας και άλλοι επίσημοι. Στο λόγο του Βενιζέλου τονίστηκε η σπουδαιότητα της μόρφωσης του πνεύματος και του σώματος(με την μεταβολή του απέναντι γηπέδου σε αθλητικό γυμναστήριο).Στο νέο σχολικό κτήριο, θα στεγαστούν άνετα τετρακόσιοι μαθητές και θα χρησιμοποιηθεί ως Δημοτικό Σχολείο Αρρένων Καισαριανής[32].

Ήδη στον Προσφυγικό Κόσμο του 1927, έχει δημοσιευτεί διαφήμιση του πρώτου Ιδιωτικού Εκπαιδευτηρίου «Ο Κάδμος» που ιδρύεται εκείνη την χρονιά στην Νέα Ιωνία και περιλαμβάνει νηπιαγωγείο, εξατάξιο δημοτικό, Σχολαρχείο, τετρατάξιο γυμνάσιο και ωδείο με προσιτά δίδακτρα.

Στον Ημερήσιο Τύπο ,ο απεσταλμένος της εφημερίδας στην στήλη «Φωνή των Επαρχιών», προωθεί τα παράπονα για την εκπαιδευτική κίνηση στην Βόρεια Ελλάδα .Στην Μακεδονία τα σχολεία από το 1926 είναι 360 και θα διενεργηθούν άλλα 220, αφού είναι σαν μπουντρούμια, ανθυγιεινά και ετοιμόρροπα και δεν μπορούν να στεγάσουν τους μαθητές-πρόσφυγες. Γίνεται έκκληση να τεθεί φραγμός στην λειτουργία είτε προπαγανδιστικών σχολείων που συντηρούνται από ξένα ιδρύματα ,όπως το Οικοτροφείο Γεωργικό από την Βιβλική εταιρεία του Λονδίνου ,είτε αυτών που οφείλουν την ύπαρξη τους στους αλλόγλωσσους πληθυσμούς ,όπως τα ισραηλιτικά σχολεία σε Μακεδονία και Θράκη, τα νυχτερινά αρμένικα σχολεία, τα γερμανικά με 1800 μαθητές, αμερικανικά με 450 μαθητές και τα ιταλικά με 1700 μαθητές. Κλείνοντας το άρθρο του στην στήλη γράφει: Αν θέλετε πιστεύσατέ μας. Αν θέλετε ακούσατε την φωνή μας[33], θέλοντας να δείξει, σύμφωνα με τον Habermas, ότι ο Τύπος παρέμεινε ένας θεσμός του ίδιου του κοινού, ο οποίος ενεργούσε διαμεσολαβώντας και ενισχύοντας την δημόσια συζήτηση-έκκληση, όχι πια ως όργανο της μετάδοσης ειδήσεων αλλά ως υποκινητής της κοινής γνώμης.    

Η προσαρμογή των προσφύγων στην νέα πατρίδα και η αφομοίωση τους κινήθηκε με αργούς ρυθμούς. Οι περισσότεροι πρόσφυγες ψυχικά τραυματισμένοι και με το άγχος της επιβίωσης εξέφραζαν παράπονα τόσο για την αντιμετώπιση του κράτους όσο και για την αντιμετώπιση των γηγενών κατοίκων. Οι εύποροι πρόσφυγες, όσοι κατάφεραν να φέρουν στην Ελλάδα μεγάλο μέρος από την περιουσία τους αμέσως ενσωματώθηκαν στο νέο τόπο και αναμείχθηκαν με τους γηγενείς. Η μεγάλη όμως μάζα απομονωμένη στους συνοικισμούς δεν είχε ευκαιρίες επαφής με τους ντόπιους. Σε γενικές γραμμές υπήρχε διαφορά νοοτροπίας και ιδιοσυγκρασίας.

Ο όρος «πρόσφυγας» είχε στην κοινή συνείδηση αρνητικό πρόσημο. Η διαχωριστική γραμμή μεταξύ τους έπαψε να υπάρχει μετά το 1940.Μέχρι τότε θεωρούνταν «ξένοι, τουρκόσποροι». Η διάσταση γηγενών προσφύγων ήταν εμφανής στον ανταγωνισμό μεταξύ τους στην αγορά εργασίας, στην ιδιοκτησία γης και στις επιχειρηματικές δραστηριότητες. Συχνά οι επιθέσεις των γηγενών είχαν αποτέλεσμα τη δολοφονία προσφύγων: Τα πραγματικά ελατήρια του φόνου, γράφει η Παμπροσφυγική το 1924 μετά τη δολοφονία πρόσφυγα από ντόπιο στη Νιγρίτα Σερρών δεν είναι, ως ταύτα μας παρουσιάζονται, η κλοπή ή η ανεύρεσις ενός απωλεσθέντος σχοινίου. Είναι το μίσος, τα πάθη, τα οποία εδημιουργήθησαν μεταξύ των εντοπίων και των προσφύγων διά την κατάληψιν των υπό των Οθωμανών καταληφθέντων κτημάτων και γαιών[34]. Η εφημερίδα Προσφυγικός Κόσμος 1927, δημοσιεύει: Πάντες θέλουν να εκμεταλλεύονται τους πρόσφυγας με επιβολή άγριας φορολογίας. Η θέσις των προσφυγικών ζητημάτων δεν είναι ευχάριστος.

Πολλά μονόστηλα στις αθηναϊκές εφημερίδες αποτυπώνουν το κλίμα της εποχής. Το 1928 πρόσφυγες αντιμετώπισαν τις απειλές ενόπλων, όταν προσπάθησαν να καταλάβουν τα οικόπεδα που τους είχαν αποδοθεί στη θέση Κοκκινόβραχος της Κοκκινιάς, ενώ την ίδια χρονιά, στον Πειραιά, ντόπιος για «κτηματικές διαφορές» πυροβόλησε πρόσφυγες εξυβρίσας πρώτον τους πρόσφυγας, το κράτος και την κυβέρνησιν[35].

Ο Τύπος αρκετές φορές δημοσίευε φαινόμενα αισχροκέρδειας και κερδοσκοπίας εις βάρος των προσφύγων. Το Ελεύθερο Βήμα του Δ.Λαμπράκη το 1928,κοινοποιεί την ίδρυση του Ταμείου Προσφυγικών Κοινοτήτων ,που διαδέχτηκε το «κατ ευφημισμόν» Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων(1922-1925),και για το οποίο οι επιχειρηματίες τρίβουν αυτάρεσκα τα χέρια τους για μελλοντικές εφόδους κερδοσκοπίας(ο κάτοχος της προεδρικής έδρας θα πληρωνόταν με 15.000μηνιαίως) και πριν ακόμα ξεκινήσει την λειτουργία του άρχισε η διανομή παχύτατων μισθών και επιδομάτων[36]. Η εφημερίδα Πατρίς συμπληρώνει στο άρθρο της Τα προβλήματα των προσφύγων χαρακτηρίζονταν ως «μικρή σπουδαιότητα» από τις δημοτικές και νομαρχιακές αρχές, μολονότι αυτές οι αρχές είχαν αυτονομία και πόρους. Μετά από αυτό οι κρίσεις περιττεύουν. 

Πριν ακόμη από την παροχή στέγης και εργασίας, οι πρόσφυγες απέκτησαν την ελληνική ιθαγένεια και πολιτικά δικαιώματα, που συχνά αμφισβητούνταν. Εντάχθηκαν στο βενιζελικό κόμμα των Φιλελευθέρων τόσο ως ψηφοφόροι όσο και πολιτευτές ,βουλευτές και υπουργοί, ερχόμενοι σε ρήξη με τις διαφορετικές επιλογές των ντόπιων. Γνώριζαν τα δικαιώματα τους από τις ανταλλάξιμες περιουσίες και ζητούσαν δικαιοσύνη και προστασία από την νέα πατρίδα και το βενιζελικό κόμμα για τις Κεμαλικές αγριότητες διαβεβαιώνοντας ότι θα ήταν μωρία να αφήσουν εις τουρκική κατοχή τα ημέτερα αγαθά χωρίς την ισάξια απονομή αποζημιώσεων[37].

Ο Τύπος κάλυψε ειδησεογραφικά την αυτοοργάνωση των προσφύγων σε σωματεία. Η ίδρυση Πολιτικών Σωματείων, «Πολιτική Οργάνωση των Προσφύγων» είχε σκοπό να διαφωτίσει τον προσφυγικό κόσμο, την κοινή γνώμη και να διεκδικήσει πετυχαίνοντας  την οριστική και ικανοποιητική λύση των προβλημάτων. Δεν αποβλέπει ούτε σε πολιτικούς ούτε σε άλλους προσωπικούς σκοπούς. Σύμφωνα με δημοσίευση του Προσφυγικού Κόσμου, το 1927 ιδρύεται νέα προσφυγική οργάνωση με μόνο πρόγραμμα την εκδίκαση των εκπρόθεσμων δηλώσεων, η οποία  μετά τον καταρτισμό θα προβεί σε διαβήματα για την τύχη των εκπρόθεσμων περιουσιών. Η συσπείρωση και η προσπάθεια οργάνωσης των προσφύγων δεν ειδώθηκαν με καλό μάτι  από τους ντόπιους που δεν ήθελαν καθόλου να γειτονεύουν και να συγγενεύουν με τους προσφυγικούς συνοικισμούς και μάλιστα κατά την πρώτη γενιά επικράτησε ενδογαμία ,που με την πάροδο του χρόνου εξελίχθηκε σε μεικτούς γάμους. Τους αντιμετώπιζαν ως ζητιάνους και λωποδύτες και με αστυνόμευση δεν επέτρεπαν την παραμονή τους σε παγκάκια , ενώ οι ντόπιοι  της Δραπετσώνας κάνουν έκκληση να απομακρύνουν τους οίκους ανοχής που επιτάξανε για την στέγαση προσφύγων. «Είναι αίσχος στον σύγχρονο πολιτισμό να υπάρχουν τέτοια κέντρα διαφθοράς και εστίες μολύνσεως».

 Στην Καισαριανή, μαρτυρούν οι ντόπιοι η αποκατάσταση των προσφύγων δεν έχει συντελεσθεί εφόσον υπάρχουν ζώα στους συνοικισμούς που φέρνουν ασθένειες ,μολύνσεις και επιπλέον δυσοσμία που φτάνουν στα οικήματα μας. Και στο Παγκράτι οι κάτοικοι διαμαρτύρονται για την κατάσταση στην οποία έχουν περιέλθει οι πρόσφυγες: Δεν υπάρχει συνείδηση στοιχειώδους υγιεινής ούτε εκ μέρους των αρχών ούτε αυτών που απειλούνται[38].

Απ την μεριά τους, οι πρόσφυγες προέβαλλαν το υψηλό μορφωτικό και πολιτιστικό τους επίπεδο, το οποίο οι ντόπιοι κατέκριναν ως κοσμοπολίτικο με ροπή προς την διασκέδαση και τα χαμηλά ήθη. Η επιφυλακτικότητα και το πολιτισμικό σοκ χαρακτήριζαν τις σχέσεις ντόπιων και γηγενών. Με την πάροδο του χρόνου και την προβολή των στοιχείων της ελληνικότητας τους καθώς και με την εργατικότητα, την υπεροχή τους σε επιχειρηματικό πνεύμα, την εκπαίδευση, κατάρτιση και προοδευτικές αντιλήψεις και τη προσφορά τους στην διαμόρφωση της ελληνικής ταυτότητας, άρχισαν να πείθουν τους δύσπιστους γηγενείς ντόπιους.

Η έλευση των προσφύγων σημαδεύτηκε από την ξεκάθαρη τοποθέτηση τους στην ελληνική πολιτική σκηνή, που είχε σημαδευτεί νωρίτερα από τον Εθνικό Διχασμό. Επιπλέον εντάθηκαν στις υπάρχουσες διπολικές αντιθέσεις( βενιζελισμός-αντιβενιζελισμός, αστικός πολιτικός κόσμος-αριστερά, Παλαιά Ελλάδα- Νέες Χώρες), εμπλουτίζοντάς τες και αναδιαμορφώνοντας τους όρους τους. Η δημόσια παρουσία και η συλλογική πολιτική δράση των προσφύγων εκφράστηκε μέσω του Τύπου με υπομνήματα ,που έστελναν προσφυγικές οργανώσεις και σύλλογοι στον Βενιζέλο, και με ειδήσεις που αφορούσαν την καθολική ψηφοφορία για την ανάδειξη αντιπροσωπευτικού σώματος και συμμετείχαν ως φανατικοί ψηφοφόροι του κόμματος των Φιλελευθέρων και ως συμμετέχοντες στον πολιτικό στίβο.

 Ο Βενιζέλος ήταν ο τελευταίος εκφραστής της Μεγάλης Ιδέας, που καθοδηγούσε την εξωτερική πολιτική της Ελλάδας από την εποχή ίδρυσης του ελληνικού κράτους, και σβήστηκε με την Καταστροφή(η πολιτική του μεγαλοϊδεατικού εθνικισμού).  Όμως αυτό δεν πτόησε τους πρόσφυγες να σταθούν στο πλευρό του. Δεν αναπτύσσουν ρεβανσισμό και δείχνουν προσήλωση στο πρόσωπο του Βενιζέλου(προσωπολατρεία)τουλάχιστον μέχρι τα μέσα του 1930, που υπογράφτηκε η Συμφωνία της Άγκυρας, το οικονομικό σύμφωνο μεταξύ των δύο χωρών. Η εφημερίδα Προσφυγικός Κόσμος 1928, με το άρθρο της «Τα κόμματα και ημείς», εξηγεί την προσκόλληση των προσφύγων στην Βενιζελική παράταξη. Οι πρόσφυγες, εκ παραδόσεως δημοκρατικοί εμποτισθέντες επί αιώνας από την ιερά δημοκρατική ιδέαν κατά τον μακρόχρονο αλύτρωτον βίον, δεν ήταν δυνατόν να υποστηρίξουν άλλη παράταξη. Δημοκρατικοί θα δυνάμεθα να είμεθα όχι Καφανταρικοί , Παπαναστασιακοί, Τσαλδαρικοί και Μεταξικοί. Η Δημοκρατία δεν είναι ζήτημα κομματικό αλλά εθνικό, και αυτό ήταν το λάθος της πολιτικής μας. Διότι η τυφλή υποστήριξη του κόμματος, μας διέθεσε εχθρικώς και στα άλλα κόμματα εκ των οποίων μόνο το Καφανταρικό έμεινε απαθές στις εκκλήσεις μας[39].

Η συμπάθεια των φιλελευθέρων ήταν φανερή απέναντι στους πρόσφυγες. Στην εφημερίδα Αμάλθεια επί τη εκδόση της εν Αθήναις, 20/12/1922 δημοσιεύεται ένα τηλεγράφημα του Βενιζέλου από την Λοζάννη: Λοζάννη 19 Δεκεμβρίου, Εύχομαι εις την Αμάλθειαν να συνεχίσει την δράση της μετ΄ίσης επιτυχίας και εις τας δυτικάς ακτάς του Αιγαίου[40]

Τον Ιούλιο του 1923 υπογράφτηκε η Συνθήκη Ειρήνης της Λωζάνης. Έξι μήνες πριν στις 30 Ιανουαρίου του 1923 ,δηλαδή λίγο καιρό πριν την αποστολή του τηλεγραφήματος, είχε υπογραφεί η Ελληνοτουρκική Σύμβαση, η οποία ρύθμιζε την ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Η ολοκληρωτική ένταξη των προσφύγων στο βενιζελικό στρατόπεδο για δέκα χρόνια, τουλάχιστον μέχρι το 1932, οδήγησε μεγάλο τμήμα του αντιβενιζελικού γηγενούς στοιχείου να τους αντιμετωπίσει ως αντίζηλους στη διαχείριση των πολιτικών πραγμάτων της χώρας, σε μία περίοδο που το κόμμα των Φιλελευθέρων βρισκόταν σχεδόν διαρκώς στην εξουσία.

Η σπουδαιότητα της προσφυγικής ψήφου για την βενιζελική παράταξη διατυπώνεται μέσα από την αντιβενιζελική εφημερίδα(του Γεωργίου και Στεφάνου Πεσμαζόγλου(1925)) Πρωία ,20/8/1928. Εις τον Βύρωνα Ασύστολος Βενιζελική ψηφοθηρία έξωθι των εκλογικών τμημάτων υπό τα όμματα των αστυνομικών οργάνων. Οι βουλευτές πρόσφυγες του συνοικισμού του βενιζελικού κόμματος περιήρχοντο τας οικίας και μετέφερον εις τα εκλογικά τμήματα 400 ασθενείς με πυρετό 39 βαθμών(δάγκειος πυρετός) μέχρι το κλείσιμο της κάλπης.[41] Οι  «προσφυγοπατέρες» είχαν πλήρη συνείδηση της αξίας της ψήφου και μέσα από την δραστηριοποίηση τους σε ένα ευρύ δίκτυο προσφυγικών σωματείων και συλλόγων, μπορούσαν να ελέγξουν  σε ένα βαθμό την πολιτική συμπεριφορά των προσφύγων.

Στο πλευρό του Βενιζέλου τάχθηκαν αρκετές εφημερίδες όπως η Πατρίς η Μεγάλη Πολιτική και Οικονομική Εφημερίς του ιδρυτή Σπ.Σίμου, που μετά την επικράτηση του Στρατιωτικού Συνδέσμου έγινε από τα φανατικότερα όργανα Βενιζελικής Παράταξης και μετά την Μικρασιατική καταστροφή στήριξε τον προσφυγικό πληθυσμό. Η Πατρίς δεν αρνείται να φιλοξενήσει εις τας στήλας της και τας απόψεις οιουδήποτε πολίτου, όστις ήθελε να καταγγείλει τυχόν σκάνδαλα ή έκτροπα , τα οποία θα περιήρχοντο εις γνώσιν του, διότι σκοπός της είναι όχι το πώς θα αυξήσει τον υπάρχοντα ανταγωνισμό, αλλά το πώς θα κατορθωθεί η ανάπτυξις και η πρόοδος του Δήμου Καισαριανής και των άλλων Προσφυγικών Δήμων.[42] Κατά την περίοδο 1928-1936, λόγω της Βενιζελικής πολιτικής που ακολούθησε η Πατρίς απέκτησε κατ επανάληψη μεγάλη κυκλοφορία, υπό την Διεύθυνση του Γ.Βουτσινά και του Κ.Πολίτη ως Διευθυντή Σύνταξης. Αυτή, η τετρασέλιδος εφημερίδα, αποτελούσε Δημοσιογραφικόν όργανον των απανταχού Ελλήνων, έχοντας τα γραφεία στην Πανεπιστημίου, και η συνδρομή για το εσωτερικό ήταν 200-390δρχ. ετησίως και για την Αμερική ήταν 6 δολάρια, ενώ η τιμή φύλλου είναι μία δραχμή.

Αφοσιωμένη στον Ελευθέριο Βενιζέλο τα πρώτα έτη της εκδόσεως της ήταν ο Ημερήσιος Τύπος η Πρωινή Πολιτική και Οικονομική Εφημερίς του ιδρυτού Ι.Πασσά,  με διευθυντή τον Κώστα Αθάνατο που αρθρογραφεί στο εξώφυλλο της εφημερίδας «Δια να χυθεί πλήρες φως εις την ιστορική αλήθεια» και αρχισυντάχτη τον Δ.Πουρνάρα,  μοιράζοντας με το αναγνωστικό κοινό σειρά προσωπικών εντυπώσεων του, και επίσημων εμπιστευτικών εγγράφων, αναμιχθέντος ενεργώς στα συνταρακτικά γεγονότα». Αφιερώνει στήλες «Η Φωνή των Επαρχιών» και Προσφυγικές Στήλες «Πρόσφυγες εξασφαλίζουν Στέγη» και ανακοινώσεις της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων για τις αποζημιώσεις των ανταλλαξίμων στηρίζοντας έτσι τους πρόσφυγες. Τυπώνεται στα τυπογραφεία της Στοάς Πάππου και η τιμή φύλλου είναι μία δραχμή και η συνδρομή για το εσωτερικό ετησίως είναι στις 400δρχ. Μετά το 1929 άρχισε να αντιπολιτεύεται[43].

Ενημερωτική Στήλη στους πρόσφυγες αφιέρωσε και η φιλοβενιζελική μέχρι το 1920 και αντιβενιζελική το 1929 μετά την επανέκδοση της, εφημερίδα Ακρόπολις Η αρχαιοτέρα των ελληνικών εφημερίδων από το 1881, του ιδρυτού Β.Γαβριηλίδη, που είχε τα γραφεία της στην οδό Κοραή 7 . «Οι Καλούμενοι προς πληρωμή έλληνες υπήκοοι», «Επισπεύδεται η παραλαβή συνοικισμών», «Αποζημιώσεις Αγροτών», «Δια να λυθούν τα προσφυγικά ζητήματα» καθώς και η μεγάλη έρευνα «Οι Τρωγλοδύτες της Πρωτευούσης» είναι τίτλοι προσφυγικών θεμάτων που απασχόλησαν τις στήλες της. Διατήρησε προφίλ λαϊκής εφημερίδας που έθετε σε προτεραιότητα τα κοινωνικά προβλήματα και τα ζητήματα της καθημερινής ζωής των λαϊκών στρωμάτων. Χαρακτηριστική είναι η στήλη της «Ο Λαός προς την Ακρόπολιν» «Από τη στήλη τούτη θα εκπροσωπεύονται καθ εκάστη αι επιστολαί των αναγνωστών μας αι αναφερόμεναι σε ζητήματα γενικού ενδιαφέροντος  και εις αδικίας εναντίον ατόμων. Οι επιστολογράφοι παρακαλούνται να είναι σύντομοι.[44]»

Οι εφημερίδες λοιπόν, υποστήριζαν τον εκλεκτό τους όσο αυτός βρισκόταν στην κυβέρνηση και μπορούσε να επιλύσει προβλήματα του νόμου και των προσφύγων. Οι πολιτικές επιλογές των εφημερίδων εξέφραζαν σε μεγάλο βαθμό πολιτικούς μηχανισμούς της κοινότητας. Οι αντιβενιζελικές εφημερίδες, προσπάθησαν να πάρουν με το μέρος τους, πρόσφυγες όταν ο Βενιζέλος υπέγραψε το ελληνοτουρκικό σύμφωνο Φιλίας, ουδετερότητας και διαιτησίας τον Οκτώβριο του 1930.Τότε αρκετές εφημερίδες φιλοξένησαν άρθρα , υπομνήματα και διαμαρτυρίες που κατέκριναν την ενέργεια του Βενιζέλου. Πράγματι η Συμφωνία της Άγκυρας προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων και είχε ως αποτέλεσμα την απομάκρυνση τμήματος του προσφυγικού κόσμου από την εκλογική βάση του κόμματος των Φιλελευθέρων και την στροφή προς την αριστερά, με την άνοδο του Κομμουνιστικού Κόμματος (μετά το 1930) στους αστικούς προσφυγικούς συνοικισμούς με την ρητορική της ισονομίας ,συμβάλλοντας πιθανώς στην ήττα του βενιζελικού κόμματος στις εκλογές του 1932 και 1933[45].

Η έλευση των προσφύγων στην Ελλάδα, μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, προσέφερε ένα σημαντικό θέμα στα ελληνικά μέσα ενημέρωσης. Η εγκατάσταση των προσφύγων  στις πόλεις και στα χωριά, τα προβλήματα επιβίωσης, η αντιμετώπιση του κράτους και των γηγενών, η πολιτική τους τοποθέτηση , η οργάνωση τους σε συλλόγους και σωματεία ήταν θέματα που φυσικά αποτυπώνονταν στον Τύπο την περίοδο 1922-1930. Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1930, τόσο ο Τύπος όσο και οι Παλαιοελλαδίτες αναφέρονταν στους πρόσφυγες ως μιας ενιαίας ομάδα πληθυσμού με κοινά αιτήματα(ταυτότητα πρόσφυγα) και τους διαχώριζε μόνο όταν επρόκειτο για θέματα που αφορούσαν τον τόπο προέλευσης τους(πχ. για την πληρωμή των ανταλλαξίμων αποζημιώσεων[46]).

Οι εφημερίδες αποδέχονταν ότι οι πρόσφυγες δεν ήταν υπεύθυνοι για τη Μικρασιατική καταστροφή, ούτε για την έλευση τους στην Ελλάδα. Κάθε περιστατικό δημοσιευόταν, και οι δημοσιογράφοι των εφημερίδων  υιοθετούσαν μία κριτική  στάση στις εμφανείς οργανωτικές και θεσμικές ελλείψεις  της δημόσιας διοίκησης και τις αδυναμίες της κρατικής μηχανής για την αναποτελεσματική αντιμετώπιση του προσφυγικού.

Στις περισσότερες αθηναϊκές εφημερίδες η παρουσία του πρόσφυγα ήταν έμμεση. Οι δημοσιογράφοι αυτών των εφημερίδων δεν παρέλειπαν να παρουσιάσουν τα μέτρα  που είχαν υιοθετηθεί από τις αρχές σε απεργιακές κινητοποιήσεις και στην οργάνωση σε συλλόγους και σωματεία, περιέγραφαν τις συνθήκες διαβίωσης και τα μέτρα που λαμβάνονταν ή έπρεπε να ληφθούν.

Η παρουσία του πρόσφυγα ήταν άμεση στις αμιγώς προσφυγικές εφημερίδες με την δημοσίευση γραμμάτων των αναγνωστών στην στήλη «Αι τελευταίαι πληροφορίαι επί των Προσφυγικών Ζητημάτων» (πχ. για την επίσπευση απαλλοτρίωσης γηπέδων από το Υπουργείο Πρόνοιας, για εκπρόθεσμες δηλώσεις για τις εν Τουρκία εγκαταλειφθήσες περιουσίες, τα σχολεία των συνοικισμών), καθώς και με την στήλη έκφρασης των απόψεων των προσφύγων για διάφορες αδικίες που αποκρύπτονταν(πχ, «Εξαγορά Οικημάτων ΕΑΠ. Ποιες οι απόψεις των προσφύγων. Ζητούν νέα εκτίμηση») ενώ σε ατομικό επίπεδο γίνονταν συχνά μέσω των εφημερίδων εκκλήσεις αναζήτησης χαμένων συγγενικών προσώπων.

Ειδικότερα, ο καθαρά προσφυγικός τύπος προσπαθούσε μέσα από τις σελίδες του να συμπυκνώσει τα συλλογικά αιτήματα και προβλήματα των προσφύγων , ώστε να ακουστεί ευρέως η προσφυγική φωνή άμεσα και αδιαμεσολάβητα από τους ίδιους τους πρόσφυγες-δημοσιογράφους. Στο Προσφυγικό Κόσμο, καλούνται οι Πρόσφυγες, σε πρώτο πληθυντικό πρόσωπο, να μην λείψουν από συλλαλητήριο διαμαρτυρίας για τα πέντε χρόνια στερήσεων και κοροϊδίας (4 Δεκεμβρίου 1927) για να ακουστεί η φωνή τους ότι δεν είναι εκλογικά μπουλούκια. Η αποστολή των ειδικών αντιπροσώπων κοινοβουλευτικών και σωματειακών και του Τύπου θα είχε στεφθεί με επιτυχία μόνο όταν δεν θα παρίστατο η ανάγκη της ειδικής ονομασίας «Πρόσφυξ».Ο αγώνας του προσφυγικού Τύπου θα συνεχιζόταν μέχρι την ολοκλήρωση της προσφυγικής αποκαταστάσεως και την εξάλειψη του όρου «Πρόσφυξ» από το ελληνικό λεξιλόγιο[47].Αυτό δείχνει ότι η τελική έκφραση και παρουσία του πρόσφυγα εξαρτιόταν από το μέσο ενημέρωσης( εφημερίδες που εξέδιδαν οι ίδιοι οι πρόσφυγες σε σχέση με τον αθηναϊκό Τύπο) και τη σχέση που διατηρούσε αυτό με την πολιτική εξουσία(βενιζελική, αντιβενιζελική).

Οι  πρόσφυγες είχαν ανάγκη την ύπαρξη του Τύπου, και ειδικά του προσφυγικού, που θα δήλωνε τα πολιτικά πιστεύω τους, που θα εκλαΐκευε τα ζητήματα τους, που όχι μόνο θα καυτηρίαζε τις αδικίες εις βάρος τους αλλά θα επισήμανε λάθη και αδυναμίες δικές τους, και θα πρόβαλλε την πρόοδο τους. Οι περισσότερες προσφυγικές εφημερίδες είχαν περιορισμένη κυκλοφορία και βραχύ βίο, κάποιες άλλες όμως άντεξαν στον χρόνο όπως η Εστία Νέας Σμύρνης ως Ετήσια έκδοση της Εστίας Ν. Σμύρνης και ο Προσφυγικός Κόσμος.

Προσπάθησα λοιπόν, να αναδείξω πως ο Τύπος της εποχής φώτισε την έλευση των προσφύγων και την εγκατάσταση τους στο ελληνικό κράτος σε όλες του τις παραμέτρους. Χωρίς τον Τύπο τα συγκλονιστικά γεγονότα που διαδραματίστηκαν θα είχαν συσκοτιστεί από τον εκάστοτε διαμεσολαβητή της Ιστορίας. Η αλήθεια όμως καιροφυλαχτεί και είναι κρυμμένη μέσα στις χιλιάδες σελίδες των εφημερίδων και περιοδικών της εποχής που την φωτίζουν, δικαιώνοντας τους πρόσφυγες , την Μνήμη και την Ιστορία τους.

Anderson